Mạng xã hội phi tập trung là mạng xã hội mà người dùng được làm chủ mối quan hệ xã hội (social graph) của bản thân. Social graph hay mối quan hệ trên mạng xã hội là tập hợp những mạng lưới quan hệ bạn bè, theo dõi, được theo dõi của người dùng.
1. Mạng xã hội phi tập trung là gì?
Mạng xã hội phi tập trung là mạng xã hội mà người dùng được làm chủ mối quan hệ xã hội (social graph) của bản thân. Social graph hay mối quan hệ trên mạng xã hội là tập hợp những mạng lưới quan hệ bạn bè, theo dõi, được theo dõi của người dùng.
Thứ giá trị khi người dùng tham gia mạng xã hội không phải là tài khoản của họ mà là bạn bè của họ, những nội dung mà họ theo dõi, các hành vi mà họ hay làm. Đó cũng là lý do khiến người dùng cảm thấy mất mát khi bị mất tài khoản mạng xã hội vì họ cần bỏ công sức để xây dựng lại social graph.
Social graph cũng chính là thứ để các mạng xã hội nghiên cứu người dùng. Mỗi một social graph trên các mạng xã hội đều giúp khác hoạ nên con người bạn. Công ty càng có nhiều social graph càng hiểu rõ về con người bạn và các hành vi của bạn hơn.
Theo nghiên cứu của Satista, hiện tại có khoảng hơn 4 tỷ người dùng mạng xã hội. Con số này được dự báo sẽ tăng trưởng đều đặn trong tương lai.
2. Mạng xã hội phi tập trung giải quyết vấn đề gì?
Con người ngày càng phụ thuộc vào các trang mạng xã hội để tìm kiếm, cập nhật tin tức cũng như nội dung giải trí. Tuy nhiên các gã khổng lồ như Facebook, Tiktok và Twitter,…. vốn chiếm hầu hết thị phần đang liên tục đối mặt với các cáo buộc như ăn cắp dữ liệu, sử dụng các thuật toán gây nghiện và nhiều hình thức khác để kiếm lời tối đa từ người dùng bất chấp các quy tắc đạo lý.
Ví dụ có thể kể đến như:
- Google, Facebook, Twitter và nhiều mạng xã hội khác bị kiện vì hành vi đánh cắp thông tin người dùng nhằm phục vụ mục đích quảng cáo.
- Các thuật toán gây nghiện của TikTok được đánh giá nguy hiểm khi có khả năng đánh giá tâm lý người dùng và chọn loại nội dung khiến họ xem tiktok được lâu nhất chứ không phải là hữu ích nhất. Điều này có nghĩa là nội dung liên quan đến bạo lực, tự kỷ,… sẽ được đặt trên nội dung học tập, tin tức nếu người xem nội dung đầu tiên lâu hơn.
- Donald Trump bị cấm sử dụng Twitter, hàng loạt tài khoản Twitter bị khóa mà không rõ lý do.
Nguyên nhân các công ty lớn có thể làm được điều này là do quyền kiểm soát mối quan hệ xã hội (social graph) của người dùng. Ở mạng xã hội truyền thống, các công ty tập trung vào một hoặc một vài sản phẩm duy nhất.
Ví dụ như công ty Meta (tên cũ là Facebook) chỉ tập trung vào sản phẩm là Facebook, sau khi mua Instagram thì dành thêm một phần nguồn lực để phát triển Instagram. Twitter chỉ tập trung phát triển Twitter chứ không đi phát triển Tiktok.
Điều này yêu cầu người dùng tạo nhiều tài khoản ở các mạng xã hội khác nhau và phải tạo lại mối quan hệ xã hội (social graph) từ đầu cho mỗi mạng xã hội. Có nghĩa là kể cả khi người dùng có bạn trên Facebook, thì khi qua Twitter, Tiktok họ cũng phải tìm những người bạn đó và kết bạn lại từ đầu.
Yếu tố trên có thể không cần thiết với một số người vì mỗi mạng xã hội thì người dùng có thể có một mục đích sử dụng khác nhau. Nhưng điều quan trọng là mối quan hệ xã hội (social graph) của người dùng không thuộc quyền sở hữu của họ mà thuộc quyền sở hữu của các công ty tập trung. Họ có thể lấy social graph của bạn để nghiên cứu hành vi người dùng hoặc bán cho các bên khác để tạo ra giá trị lớn nhất.
Mạng xã hội phi tập trung được kỳ vọng giúp hạn chế các vấn đề hiện tại của mạng xã hội tập trung và tăng cường trải nghiệm lên một tầm cao mới. Với mạng xã hội phi tập trung, người dùng sẽ được làm chủ social graph của bản thân. Social graph bây giờ trở thành một loại tài sản thay vì là một loại hàng hoá được sở hữu bởi các công ty lớn.
Khi người dùng sở hữu social graph, họ có thể sử dụng chúng trên các platform khác nhau. Tưởng tượng người dùng có thể tiết kiệm được bao nhiêu thời gian lẫn công sức nếu số người follow trên Youtube tự động follow trên Instagram khi người dùng đó tạo tài khoản mới.
Đây chính là điểm thú vị khi ta tách biệt social graph khỏi lớp ứng dụng phía trên, các thông tin trong social graph được giữ nguyên khi ứng dụng sử dụng có thể linh hoạt. Các tính năng tùy chỉnh để lọc follow,… có thể được tích hợp dễ dàng để đáp ứng nhu cầu của người dùng.
Bên cạnh đó việc bảo vệ người dùng cũng sẽ hiệu quả hơn rất nhiều. Nếu nội dung người dùng bị kiểm duyệt và khiến tài khoản của họ bị khóa ở một ứng dụng thì với social graph, họ có thể dễ dàng sang mạng xã hội khác với lượng người theo dõi giữ nguyên.
Điều này tạo một tính linh hoạt hơn khi các ứng dụng có thể kiểm duyệt nội dung cho phù hợp nhưng không gây tổn thất lớn với phía người dùng. Đó là lý do khi diễn tả về mạng xã hội phi tập trung, thứ quan trọng không phải là quyết định hướng phát triển của dự án mà là được sở hữu social graph của bản thân.
3. Cấu trúc của mạng xã hội phi tập trung
Như đã trình bày ở bài viết so sánh cấu trúc của Web 2.0 với Web 3.0, đặc trưng của các ứng dụng Web 3.0 là loại bỏ bên trung gian. Hướng tới việc không có cơ sở dữ liệu tập trung (database) và máy chủ tập trung (server) nào chứa backend logic.
Cấu trúc này có thể áp dụng cho mạng xã hội phi tập trung. Để phát triển một mạng xã hội phi tập trung hoàn thiện ta cần giải quyết một số vấn đề quan trọng bao gồm:
- Danh tính (identity): Blockchain mặc định không cung cấp danh tính, vì vậy danh tính trên blockchain phải được cung cấp bởi một bên thứ ba.
- Lưu trữ (storage): Dữ liệu được lưu trữ ở đâu và bằng cách nào?
Dựa vào hai câu hỏi này ta có thể khái quát mô hình tổng quát để một mạng xã hội phi tập trung hoạt động sẽ bao gồm:
- Lớp database: Để lưu trữ, xử lý dữ liệu của các lớp cao hơn
- Lớp social graph: Để tạo danh tính. Khi kết hợp với việc lưu trữ dữ liệu hoạt đông của người dùng ở database, danh tính này có thể đại diện cho social graph của người dùng.
- Lớp protocol: các dự án phát triển trên social graph đó, 1 social graph có thể dùng được cho tất cả các app tích hợp với nó.
- Lớp aggregator: Nơi tổng hợp các app được build trên lớp social graph. Giúp trải nghiệm nghiệm người dùng được đơn giản hóa và xuyên suốt hơn
Lưu ý: Một dự án có thể làm nhiều lớp cùng một lúc nhưng thường sẽ tập trung nguồn lực ở một vài lớp.
4. Bối cảnh của mạng xã hội phi tập trung
Hiện tại mạng xã hội phi tập trung còn ở giai đoạn mới phát triển và chưa có nhiều số liệu để ta có thể đánh giá. Dựa vào phần cấu trúc ở trên, tác giả sẽ liệt kê các dự án ở các lớp để xem nguồn lực đang được tập trung ở lớp nào và giúp bạn đọc có một cái nhìn tổng quan về bối cảnh hiện tại của mạng xã hội phi tập trung.
Phía dưới là bảng liệt kê các dự án đang làm về mảng xã hội phi tập trung:
Lớp database
Hiện tại số dự án đang phát triển ở mảng database là không nhiều. Nguyên do là phần lớn các dự án hiện tại đang lưu trữ thông qua IPFS. Tuy nhiên với sự phát triển của crypto, sự chú ý của các dự án có thể chuyển dần sang các blockchain thuộc lớp hạ tầng quan trọng này.
Lớp social graph
Đây là lớp nhận được nhiều sự chú ý nhất hiện nay. Có rất nhiều dự án đang phát triển theo nhiều hướng khác nhau cho vấn đề danh tính on-chain có thể kể tới như:
- VCs (Verifiable Credential): Các chứng chỉ có thể xác minh.
- SBTs (Soulbound tokens).
- PoH (Proof of Humanity).
- Blockchain Name Service: Tên miền.
- Badge & NFT issue: Phù hiệu và NFT chứng nhận.
Mỗi một cách lại có ưu, nhược điểm khác nhau. Hướng phát triển có sự đồng thuận cao nhất và được ứng dụng nhiều nhất sẽ là động lực để các dự án ở lớp protocol phát triển bên trên hoặc tích hợp cùng.
Có thể nhiều giải pháp sẽ cùng tồn tại trong tương lai nhưng đây chắc chắn là một mảng tiềm năng, gần nhất ta có thể thấy sự tăng trưởng mạnh mẽ của Ethereum Name Service (ENS) và các dự án domain khác về doanh thu và số lượng danh tính được tạo ra.
Lớp protocol
Lớp protocol hiện tại còn ở giai đoạn mới phát triển. Thực chất trước đây đã có nhiều dự án làm về mảng mạng xã hội on-chain, nhưng bản chất của các mạng xã hội này không khác nhiều so với mạng xã hội truyền thống. Trải nghiệm kém hơn, social graph của người dùng vẫn thuộc về dự án, việc quyết định hướng phát triển phụ thuộc vào đội phát triển, sự khác biết là thêm yếu tố token để đầu cơ.
Đang dần có các dự án phát triển theo hướng đi đột phá hơn, các dự án này trao lại quyền sở hữu social graph cho người dùng. Với việc thay đổi về cơ chế hiện nay của mạng xã hội, có khả năng các dự án này sẽ tạo ra một làn gió mới cho người dùng trong tương lai.
Lớp aggregator
Nhiều dự án đang có xu hướng chuyển dịch sang xu hướng hỗ trợ các lớp của mạng xã hội phi tập trung. Ở hình thức aggregator có nhiều cách tiếp cận ví dụ có thể kể đến như Lens Protocol, dự án không chỉ giúp người dùng tạo social graph mà còn là nền tảng để các dự án khác phát triển phía trên.
- Lens Protocol còn có dashboard tổng hợp các dự án được phát triển trên Lens.
- Hay Debank trước đây được phát triển là dashboard cho DeFi, hiện tại Debank cũng đã tổng hợp các phần liên quan đến danh tính như tên miền và điểm hoạt động của người dùng.
Tuy nhiên với bản chất là lớp ở trên cùng, khi các lớp ở dưới chưa phát triển thì rất khó để các dự án của lớp aggregator có thể phát triển. Khi các lớp danh tính, hoặc protocol ở dưới đủ phát triển, nhu cầu của lớp aggregator sẽ tăng dần vì lớp này sẽ giúp người dùng thao tác thuận tiện và có tiềm năng mang lại nhiều giá trị hơn.
5. Đánh giá
Social graph là tài sản quan trọng và tài sản đó từ trước tới nay thuộc về các công ty truyền thông lớn. Mạng xã hội phi tập trung được kỳ vọng sẽ trao lại social graph về tay người dùng. Hiện tại mạng xã hội phi tập trung còn ở giai đoạn mới phát triển nhưng ta có thể dần thấy những đột phá mà chúng có thể mang lại từ các dự án đang được phát triển hiện nay.
Việc sở hữu và bán social graph từ đó tạo ra doanh thu đang đóng một vai trò quan trọng của các mạng xã hội truyền thống. Việc trao lại quyền sở hữu social graph cho người dùng sẽ tạo ra nhiều bài toán mới về vấn đề thu hút giá trị cho dự án và làm thế nào để người dùng có thể tận dụng tối ưu social graph của bản thân.
6. Tổng kết
Mạng xã hội phi tập trung là một nhánh mới phát triển nhưng thực sự có tiềm năng. Việc sở hữu social graph sẽ mở ra sự tự do và cơ hội mới cho cả phía người dùng và dự án.
